Halit Bey’in aşireti Halikanlar şimdi Aydın’da
Halikanlılar Kuzey kurmancisini konuşan büyük bir Kürt aşiret olmakla birlikte, ses diyalektikleri, kadın-giyim kuşamı ve bazı ananeleri (muhtelif yörelerdeki sakinlerinin sözlü aktarımlarına göre) ve Osmanlı’nın birkaç vergi fermanındaki ibarelere göre Horasan Kürtlüğüne mensupturlar. Günümüzde daha çok Horasan, Adıyaman, Konya dolaylarında ve dil özellikleri bazında Kurmancî‘nin Serhat ağzını konuşan Patnos, Erciş, Ağrı, Doğubayazıt dolaylarında yaşamaktadırlar. Daha çok Batı Kürtlüğü aşireti olarak anılan Halikan aşiretinin Kürtçe’deki karşılıkları yaygın olarak “Xelîkan, ”Xelkî, “Xeloyî“dir. Öyle ki Konya-Ankara arasında “Xelikan” adında iki kasaba bulunmaktadır. Devletin resmiyetinde birine “Gülyazı” öbürüne “Karacadağ” deniliyor. Buralarda yerleşik olan Halikanların, ağız ve anane olarak Adıyaman ve Horasan Halikanlılarına tıpatıp benzediklerini söylemek gerekir. Bu yazıda incelediğimiz Halit Bey’e tabi Halikanlılar, tahmini olarak 1800’lerin sonlarında Kaçar hanlarının baskılarından dolayı, yurtları Horasan’ı bırakarak Celalilerin yaşadığı Serhat boylarına göç etmişlerdir.
Ağrı İsyanı’nın en şiddetli olduğu günlerde, Türk gazetelerine bir manşet düşer: “İran hududundaki Halikanlı Halit ve avenesi hududumuza girerek isyana teşebbüs ettiler.”
Sonraki günlerde bir dizi kışkırtıcı haber devam eder. Örneğin; Cumhuriyet Gazetesi’nin 4 Temmuz 1930 tarihli nüshasında şöyle bir haber geçer;
"İran'la münasebetimiz gergin"
“Vaziyet ehemmiyet kesbediyor. İran; şakilere açıktan açığa yardım ederek silah ve erzak vermektedir. Şaki Halit 100 kadar avenesiyle hudu¬da sokuldu, halkı iğfale çağırıyor, İran aşiretleri hududa çadır kurdular.”
"Van 2 (A. A)-(Anadolu Ajansının hususi Muhabirinden)
İran'da hazırlanan ve silahlanan İran aşiretlerinden Helikanlı Ha¬lit Ağa 100 kadar avenesiyle hududumuza sokulmuşlar ve Çığlı Köyü etrafına yayılmışlardı. Şakiler köylüleri kendilerine iltihaka çalışmak¬ta, köylüler dağlara firar ve karakollarımıza iltica etmektedirler.”
Aynı gazetenin 13 Temmuz 1930 tarihli nüshasında ise, Halikanlılardan 20 kişinin esir düştüğü yazılıyor:
“İran'ın Halikânlı aşiretinden 20 kişi Erciş'te ve 60 kişi Zeylan’da maktuller(esir düşen) arasında olduğu bildi¬riliyor. Pek çok rüesa ve eşkıya kâmilen imha edilmiş ve tahmine göre çetelerin az efradı İran'a kaçabilmişlerdir.”
Aradan geçen bir ay kadar zamandan sonra şaşırtıcı bir haber manşete düşer; Tarih 18 Ağustos 1930.
“Halikanlı Halit Bey ve aşireti, Türkiye’ye iltica ettiler. Aşiret, Erzurum üzerinden Trabzon’a götürülüp oradan gemilere bindirilerek İstanbul’a gönderildi.”
Halikanlılara dair Türk gazetelerinde çıkan kışkırtıcı haberlerden sonra, Halit Bey ile Türk devleti arasında neler yaşandığı hala gizemini korumaktadır. Araştırmacıların pek değinmediği bu suskunluk dönemine ait tek belge, Ağrı İsyanı sürecinde hava bombardımanlarına sıkça katılan Tayyare Pilotu Naim Bürküt’ün Almanya’da ortaya çıkan fotoğraf arşivinde yer alan, “Halikanlıların çadırlarına ait uçaktan çekilmiş fotoğraflar”dır.
AŞİRETİN YARISI SITMADAN ÖLÜR
Sonraki yıllarda Trakya’ya sürülen Kürtlerin aktardıklarına göre, Halikanlılar Trakya’ya dağınık şekilde yerleştirilmiş, geçen süre içinde -ki Halikanlılardan sonra Trakya’ya sürülen ilk Kürt kafilesi 1933-34 yılında gitmiştir- Halikanlıların çoğu, bataklıkların dibindeki köylere yerleştirildikleri için yaşamını yitirirler. Geri kalanların talebi üzerine Aşiret daha güneye, Aydın’ın Söke ilçesine gönderilir.
Günümüzde, Aydın’ın Söke İlçesi’nin Sazlı beldesinde (yöre Kürtleri Sazlıköy de der) yaşıyorlar. 2012 yazında Sazlı Beldesi’ne gidip Halikanlılarla konuştum. Beldenin yaşlılarından Ali Rıza Karademir, gelişlerini ve çektikleri sıkıntıları hala unutmamış birkaç yaşlıdan biri:
“ Evvela şarkta isyan oldu. Bizi gemi ile İstanbul’a getirdiler. Oradan Trakya’ya dağıttılar. Susuzluk çekiyorduk. Sonra aramızda sıtma hastalığı görünmeye başladı. Başta kadınlardan ve çocuklardan çok kişi öldü. Bizi 12 köye yerleştirmişlerdi. Sonra devlet bizi Ege’ye gönderdi. Önce yatağan tarafına dağınık bir şekilde yerleştik. Sazlıköy’de muhacirler vardı. Yerlerini bir bir sattılar. Biz aldık. Hep Halikanlılar aldı. Burasını böylece yurt edindik.
YETİŞKİNLER ANADİLLERİNİ KORUYOR AMA…
Sokakta oynayan çocukların aksine, yetişkinler kendi aralarında Kurmanci’nin Konya ağzını konuşuyorlar. Bu da Horasan’dan Serhat’a göç eden bu topluluğun, Kurmancî’nin Serhat ağzını hiç kullanmadıklarını gösteriyor. Kürtlüklerine sahip çıkan Halikan aşiretinin bu kolu, Sazlıköy’de daha çok tarımla uğraşıyor. Son zamanlarda Kürdistan’dan göç eden Kürt ailelerle birlikte beldenin nüfusu her geçen gün çoğalıyor. Aile bağlarının güçlü olduğu beldede özellikle belde içinden evlilikler görülüyor. Buradaki Halikanlılar toplumsal ilişkilerinde çok tutucular.
Ali Rıza Karademir konuya şu yorumu getiriyor: “İlk geldiğimizde, Akbük’de Kürtler vardı. Birbirimizin varlığından haberdar olduktan sonra, birbirini ziyaret etmeler sıklaştı. Evlilikler oldu. Son zamanlarda gençler bazen dışarıdan evleniyorlar. Gelenler örf adetlerimizi bilmiyorlar.”
Halikanlı Halit’in aşireti kendi geçmişlerine dair , “şarkta isyan olmuş, biz gelmişiz” cümlesinden öteye gidemiyorlar. Yeni kuşağın ise hiçbir şeyden haberi yok. Asimilasyon bir kez daha, 82 yıl sonra kültürel soykırımın en acı örneklerinden birini gözler önüne sürüyor.
Sedat Ulugana / ANF
KURDÎ
Eşîreta Xalid Beg Xelîkan li Aydinê ye
Navenda Nûçeyan - Eşîreta Xelîkan yek ji eşîretên Kurd e û bi zaravayê Kurmanciya Bakûr diaxivin. Li gorî diyalektîtkên deng, qûmaşê kincên jinan û hin dayikan (li gorî agahiyên şêniyên herêmê bi devkî dane) û li gorî hin fermanên Osmaniyan, endamên Kurdên Xoresanê ne. Îro jî herî zêde li Xoresan, Semsûr, Konyayê û hinek ji wan ên bi devoka Kurmanciya Serhedê diaxivin, li Patnos, Erdîş, Agirî û Bazîdê dijîn. Eşîreta Xelîkan zêdetir bi taybetmendiya xwe ya Kurdewariya Rojava tê nasîn, navê eşîretê wiha ye: Xelîkan, Xelkî û Xeloyî ne. Her wiha di navbera Enqere û Konyayê de du bajarokên bi navê “Xelîkan” hene. Lê li gorî navên fermî yên dewletê navê van gundan “Gulyazi” û yê din jî “karacadag” e. Xelîkaniyên ku li vir bi cih bûne, di warê axaftin û devokê de dişibin Xelîkaniyên li Semzûr û Xoresanê. Ev Xelîkaniyên girêdayî Xalid Beg ku em di vê nivîsê de behsa wan dikin, li gorî texmînan di dawiya salên 1800ê de ji ber zextên xanên Kaçar dest ji warê xwe Xoresanê berdane û li herêmên Serhedê yên ku Celalî lê dijîn bi cih bûne.
Di rojên ku pevçûnên herî dijwar ên Serhildana Agiriyê, rojnameyên Tirkan manşet diavêjin: “Xalidê Xelîkanî û ewaneya wî yên li ser sînorê Îranê ketine axa me û hewl serhildanê dane.”
Rojên piştî wê hin nûçeyên nû yên hander derdikevin wek mînak; rojnameya Cumhuriyetê di hejmara xwe ya 4 Tîrmeh 1930 de nûçeyek bi sernûçeya "Têkiliya me ya bi Îranê re aloz e " diweşîne û dibêje “Îran bi aşkereyî alîkariya çek û erzaqê dide eşqiyayan...”
"Wan 2 (A. A)-(Ji nûçegihana/ê Taybet a/ê Ajansa Anadoluyê)
Di nûçeyê de tê diyarkirin ku ji eşîreta Xelîkan a a li Îranê hate çekdarkirin Xalid Axa û 100 endamên wê ve ketin axa Tirkiyeyê. Her wiha wiha tê diyar kir ku “Eşqiya dixwazin tevlî gundên xwe bikin... li qereqolên me bi cih bûne...
Heman rojname di jimara xwe ya 13yê tîrmeha 1930, dinivîse ku ji eşîreta Xelîkan 20 kes dîl hatine girtin.(...)
Piştî mehekê nûçeyeke balkêş dikeve ser manşetê; Dîrok 18 Tebax 1930
“Xalid Begê Xelîkanî û eşîreta wî li Tirkiyeyê bi cih bûn. Eşîretê li ser Erziromê re birin Trabzonê û ji wir jî li keştiyan siwar kirin û şandin Stenbolê.”
Piştî nûçeyên hander ên derbarê eşîreta Xelîkan de di rojnameyên Tirk de derketin, lê heta niha tê veşartin ka çi di navbera Xalid Beg û dewletê de çi çêbûye. Tenê belgeyek a vê bêdengiya ku lêkolîneran qet bi ser de neçûne heye; ew jî wêneyên pîlotê Teyareyan Naîm Bukrut tê gotin ku “li ber konên eşîreta Xelîkan kişandiye “û ev wêne jî li Almanayê aşkere bû.
PIRANIYA EŞÎRETÊ JI LERZETAYÊ MIRIN
Li gorî Kurdên sala piştî wê berê wan ketiye Trakyayê, Xelîkanî li Trakyayê li bi awayeke belave bi cih bûne. Xelîkan yek ji komên destpêkê yên Kurdan ku salên 1933-34 berê wan dan Trakayayê bûn. Piraniya wan ji ber ku li gundên li ber çiravan hatin bicihkirin, jiyana xwe ji dest dan. Li ser daxwaza piraniya kesên rizgar bûn, eşîretê şandin navçeya Soke ya Aydinê (bajarek li rojavayê Tirkiyeyê, li herêma Egeyê ye).
Îro jî li bajaroka Sazli ya navçeya Soke ya Aydinê dijîn. Havîna 2012 ez çûm bajaroka Sazliyê û bi endamê eşîreta Xelîkan re axivîm. Yek ji pîr û kalên ku hatina wan a vê bajarokê û êşrên kişandine ji bîr nekiriye, dibêje:
“Berê li rojhilatê (Kurdistan) serhildan çêbû. Me bi keştiyê anîn Stenbolê. Li wir jî li Trakyayê belav kirin. Em tî diman. Piştre di nava me de nexweşiya lerzetayê dest pê kir. Di serî de gelek jin û zarok mirin. Em li 12 gundan hatibûn bicihkirin. Piştre dewletê em şandin Egeyê. (...) Li Sarikoyê koçber hebûn. Yek bi yek cihên xwe firotin. Hemû Xelîkaniyan kirî. Me bi vî awayî vir ji xwe re kir war.”
MEZINÊN WAN ZIMANÊ XWE DIPARÊZIN LÊ...
Berovajiyê zarokên li kolanan dileyizin, mezinên wan jî di nava xwe de bi devoka Konyayê ya Kurmancî diaxivin. Ev yek jî nîşan dide ku komika ji Xoresanê koçberê Serhedê bûye, bi devoka Kurmanciya Serhedê naaxivin. Ev baskê eşîreta Xelîkan a ku li Kurdbûna xwe xwedî derdikevin, li gundê Sazlikoyê bi çandiniyê re xerîk dibin. Ji ber Kurdên di van demên dawiyê ji Kurdistanê koçber bûn, şêniya bajarok her ku diçe zêdetir dibe. Li bajarok têkiliyên malbatan pir xurt ûn piraniya zewacan jî di nava bajarok de pêk tên. Xelîkanên li vir di warê têkiliyên civakî de girtî ne.
Alî Riza Karademîr ev mijar wiha şîrove dike: “Gava em destpêk hatin, Kurdên Akbuk hebûn. Piştî me hay ji hev du çêbû, me her tim çûn serdana hev. Zewac çêbûn. Di van demên dawiyê de ciwan li derve dizewicin. Yên ku tînin jî urf û edetên me nizanin.”
Eîşreta Xalidê Xelîkanî dibêjin “Li rojhilat serhildan çêbûye, em hatine” ji wê zêdetir tiştek din nabêjin. Lê haya nifşê nû ji tu tiştekê tune ye. Careke din mirov encama asîmlasyona 82 salan a herî dijwar ku qirkirina çandê ye dibîne.
ANF NEWS AGENCY
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder