İzmir'de yayınlanan Arşaluys Araradyan (Ararat Şafağı) isimli gazete

Dedeyan Kardeşler matbaaları, yayımladıkları kitap ve gazetelerle İzmir basın yayın hayatında özel bir yer tutar. 1853-1856’da Harutyun ve Garabet Dedeyan Kardeşlerin Arpi Araradyan (Ağrı Dağı Güneşi), 1860-1862 Miyutyun (Birlik) gazeteleri yayımlanır.


‘Gâvur İzmir’in Ermenileri ,Matbaalar binlerce kitap bastı ZAKARYA MİLDANOĞLU

Ermeni ticaret adamlarının Avrupa’yla ve Uzakdoğu’yla yakın ilişkileri, uluslararası sermaye birikimlerinin kapitalizmle entegre olması gibi faktörler, İzmir Ermenilerini erken sayılacak tarihlerde matbaa ile tanıştırdı. Avrupa’ya eğitime giden gençlerin yeni fikir ve donanımlarla İzmir’e dönmeleri, Protestan ve Katoliklerin misyonerlik faaliyetlerine başlamaları da bu erken tanışmada rol oynadı.

İzmir’de Ermenice, Ermeni harfli Türkçe, ve birçok farklı dilde basım yapan 37 Ermeni matbaası faaliyet gösterdi. Kentin ilk Ermeni matbaası Surp Eçmiadzin yev Surp Sarkis Zoravar adını taşıyordu.

H. Hallok ve Kulielmas Griffit Matbaası 1838’de Kitabı Mukaddes, Yeni Ahit, coğrafya, astronomi, Hıristiyanlık öğretisi, müzik gibi farklı alanlarda pek çok kitabın basımını gerçekleştirdi ve İzmir’in en çok kitap basan, yayın yapan matbaaların başında yer aldı. Matbaa 1833-1853 arasında Ermenice, Rumca, Bulgarca, İbranice, Türkçe 200 risale yayımladı.

İzmir’de kullanılan her dil ve alfabede –Ermenice, Rumca, Türkçe, Fransızca, İngilizce ve Ladino– yayınlar basan Tatigyan Matbaası da kentin kültürel yaşantısında önemli bir yer tuttu.

Mesrobyan Okulu öğrencilerinin sağdan soldan derledikleri Arabyan hurufatları ile evlerinde kurdukları Badenagan (Gençlik) Matbaası da gençlerin kültür hayatına katılımına işaret ediyordu.

1840-1922 tarihleri arasında İzmir’de Ermenice edebi, siyasi, spor, müzik, mizah, ticari içerikli 37 gazete ve dergi yayımlandı.

1832 tarihinde İstanbul’da yayımlanan ve sarayın resmi gazetesi Takvim-i Vekayi’nin Ermenice versiyonu olan Lro Kir (Haberler) dikkate alınmaz ise Osmanlı ülkesinde yayımlanan ilk Ermenice gazete, 1840-1887 tarihleri arasında İzmir’de yayımlanan Arşaluys Araradyan’dır. Amerikan Protestan misyonerleri tarafından yayınlanan Işdemeran Bidani Kidalyats (Yararlı Bilgiler Ambarı), 1839’da İzmir’de başladığı yayın hayatına 1915’te İstanbul’da son verir. 1843-1846 arasında ise siyasi, felsefi ve ticari Hayrenaser (Yurtsever) gazetesi yayımlanmıştır.

Dedeyan Kardeşler matbaaları, yayımladıkları kitap ve gazetelerle İzmir basın yayın hayatında özel bir yer tutar. 1853-1856’da Harutyun ve Garabet Dedeyan Kardeşlerin Arpi Araradyan (Ağrı Dağı Güneşi), 1860-1862 Miyutyun (Birlik) gazeteleri yayımlanır.

Krikor Çilingiryan ve A. Hayguni’nin (Çizmeciyan) Ermeni Milli Anayasası/Nizamnamesi’nin uygulanması için mücadele eden, eğitim, öğretim, tiyatro ve basının rolü ve Ermeni kimliğinin korunması ve kadının özgürlük sorununu ele alan Dzağig (Çiçek) gazetesi 1861’de yayına başlamıştır. 1865’te İstanbul’a taşınan gazete, 1867’de tekrar İzmir’e döner ancak yayın hayatına son vermek zorunda kalır.

1862’de edebiyat, sanat, bilim dergisi Haverjahars (Sonsuz Yaşam Tanrıçası), 1868-1869’de Sarkis Mirza Vanantetsi’nin İravunk (Hak); 1871-1909, 1919-1922 tarihlerinde siyasi, tarihi, ekonomik, felsefi ve diğer konuları derinlemesine ele alan Arevelyan Mamul (Doğu Basını) gazeteleri yayımlanır.

Batı Ermenilerinin aydınlanması ve demokratik hareketlerinin yaygınlaşması konusunda Krikor Mıseryan’ın 1880-1881’de yayımlanan ünlü dergisi Medeora (Meteor), kısa yayın hayatına karşın önemli bir rol oynar.

1907-1908’de İzmir Ruhani önderi Yeğişe Turyan’ın daveti ile İzmir’e yerleşen Vahan Toşigyan ve Hayganuş Mark çifti, Parseğ Keşişyan’ın ünlü Arşaluys (Şafak) ve Artzakank (Yankı) gazetelerini yayımlama görevini üstlenir ve şehrin yayın hayatına önemli bir soluk getirirler.