Ağrı Direnişi İle İlgili Kitaplar

Aşağıdaki listede, Ağrı Direnişi ve Zilan Katliamı ile ilgili kitapların listesini sırası ile sunup, kitaplar hakkında kısa bilgi vermeye çalışacağım.

Hazırlayan: Nihat Öner

Ağrı Direnişi lideri İhsan Nuri Paşa'nın direniş ile ilgili anılarından oluşan "Ağrı Dağı İsyanı" adlı bu kitap, Ağrı Direnişi ile ilgili en önemli kaynaktır. İhsan Nuri Paşa anılarında, direnişin başlamasından sonuna, gün gün tüm anılarını yazmıştır. Kitap Kürtçe yazılıp, Türkçe ve Fransızca dillerine de çevrilmiştir.

 Ağrı Direnişine öncülük eden Xoybûn Cemiyeti tarafından basılan bu kitap, Xoybûn'un direniş döneminde yayınladığı ilk kitaptır. Kitap Kürtçe ve Türkçe dillerinde basıldı.

 İhsan Nuri Paşa'nın anılarından sonra Ağrı Direnişi ile ilgili en değerli kaynak, M. Kalman'ın "Belge Tanık ve Yaşayanları Ağrı Direnişi" isimli kitabıdır. Kitapta birçok yerli ve yabancı kaynaklardan yararlanılıp, okuyucuya çok önemli bilgiler sunulmaktadır.

Doğubayazıtlı olup, Ağrı Direnişini başlatan Biroyê Hesikê Têlî ile akraba olan Yılmaz Çamlıbel, "Agirî Sahipsiz Değildir" isimli kitabında bazı savaşlarla ilgili önemli bilgiler verip, bazı Kürt savaşçılarını okuyucuya tanıtıp, bazı tanıkların anlatımlarını okuyucuya sunuyor. Kitap ilk olarak "Glîdax Bê Xwedî Nîne" ismi ile Kürtçe basılıp, daha sonra "Agirî Sahipsiz Değildir" ismi ile Türkçe basımıda yapıldı.

Ağrı Direnişi liderlerinden Nadir Bey'in oğlu olan Kemal Süphandağ, "Hamidiye Alayları Ağrı Kürt Direnişi ve Zilan Katliamı" isimli kitabında, okuyucuya çok önemli bilgiler sunmaktadır. Babası ve bir başka direnişçi olan amcası Mehmet Bey'in direniş anılarından faydalanıp bu kitabı yazan Kemal Süphandağ, okuyucuya birçok yeni bilgi sunmaktadır.

 Kendiside Zilanlı olup, bizzat Zilan Katliamından etkilenmiş bir ailenin bir bireyi olan Sedat Ulugana, "Ağrı Kürt Direnişi ve Zilan Katliamı" isimli kitabında, ağırlıklı olarak Zilan Katliamını işleyip, katliam tanığı insanların anlattıklarını kitaplaştırmıştır.

 Ağrı Direnişi ile ilgili ilk roman olan "Şer li çiya Şêx Zayîr" (Dağlarda Savaş Şeyh Zahir) isimli bu kitap, kafkas Kürtlerinden Eliyê Evdirehman'ın Ağrı Direnişi tanıkları ile görüşüp, onlarla yaptığı röportajlar sonucu yazdığı bir romandır.

Ağrı Direnişi ile ilgili ikinci roman olan Yılmaz Çamlıbel'in "Biro Romana Serhildana Agirî" (Bıro Ağrı Direnişi Romanı) isimli kitabı, çok önemli bilgiler sunan, insanı o günlere götüren çok önemli bir eserdir.

Mustafa Balbal tarafından hazırlanan "Ararattaki Esir Generalden Kan Çiçekleri" adlı kitap, Ağrı Direnişi ile ilgili en önemli kitaplardan biridir. Kendiside Ağrı liderlerinden Şeyh Zahir, Şeyh Abdurrahman'ın akrabası olan Mustafa Balbal, kitaptaki bilgileri bizzat, Şeyh Abdurrahman ve çocuklarından alıp, okuyucuya sunuyor. 2014 yılından kendisi ile görüştüğüm Şeyh Abdurrahman'ın oğlu Şeyh Habip (Koşik), kitaptaki bilgileri kendilerinin Mustafa Balbal'a verdiklerini belirtmişti. Kitaptaki en önemli bilgi, bir Türk genaralinin Kürt savaşçılar tarafından esir alınmasıdır.

Rohat Alakom tarafından hazırlanan "Bir Türk Subayının Ağrı İsyanı Anıları" adlı kitap, Ağrı Direnişini bastırmada görev almış Zühtü Güven'in anılarından meydana geliyor. Ağrı Direnişini konu edinen bu kitap, bir Türk subayının bir Kürt ayaklanmasını hem yaşayışını, hem de bu ayaklanmaya bakışını ele alıyor. Yaklaşık elli yıl önce Dünya gazetesinde tefrikalar halinde yayımlanan "Doğu İsyanlarında Bir Türk Subayı" adlı bu yazı dizisi 6 Mart 1953 günü başlamış, 29 Nisan 1953 tarihine kadar devam etmiştir. Değişik bölümler halinde tam 51 gün süren yazı dizisi, bu yıllardaki en uzun Kürt tefrikası olarak bilinir. Rohat Alakom bu yazı dizisi derleyip, kitap şeklinde okuyucuya sundu.

Yılmaz Çamlıbel'in "Ağrı Albümü -1930" adlı bu kitabı, Ağrı Direnişi ile ilgili ilk ve tek, sadece fotoğraflardan oluşan bir kitaptır. Yılmaz Çamlıbel, bizzat Ağrı Direnişini bastırmada görev alıp, bölgede büyük katliamlara imza atan pilot Zühtü Güven'in 1930 yılında Ağrı'da çektiği fotoğraflara ulaşıp, bu fotoğraflarla "Ağrı Albümü" adlı kitabı hazırlayıp, fotoğrafların nerede ve ne zaman çekildiği notları ile birlikte okuyucuya sunuyor.

Rojavalı (Batı Kürdistan) araştırmacı, yazar Konê Reş, 2000 yılında Hewlêr'de 'Xoybûn örgütü ve Ararat devrimindeki günlük olaylar' isimli bu kitabı çıkartmış. Kitabın dili Arapça. Birkaç ay önce Konê Reş ile konuştum ve kitabın mutlaka Kürtçeye çevirilip, Kuzey Kürdistan'da basılması gerektiğini söyledim. Konê Reş bana Mamoste Kadri Yıldırım'ın (Eski Mardin Artuklu Üniversitesi Kürt Dili başkanı, şimdi HDP Siirt Milletvekili adayı) kitabın çevirisini yapacağını söylediğini ama uzun süredir Kadri Yıldırım'dan ses çıkmadığını söyledi. Bilindiği üzere; Ağrı Direnişinden sağ kurtulmayı başaran bir çok savaşçı, Rojavaya geçmişti. Konê Reş'in birçok savaşçı ile görüştüğünü, bu sebepten dolayı kitabın isminde 'Ararat devrimindeki günlük olaylar' ibaresinin geçtiğini düşünüyorum.

Ağrı Direnişini bastırmada görev almış pilot Refik Hilmi Akyol'un "Bir Tayyrecinin Hatıratı" isimli bu kitabı, önemli bilgiler sunmakla birlikte, kitapta küçük bir fotoğraf albümüde mevcuttur.

Rohat Alakom'un "Xoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması" isimli bu kitabında, modern Kürt milliyetçiliğinin en önemli siyasal yapılanmalarından Xoybûn örgütüne odaklanıyor ve örgütün öncülüğünde gelişen Ağrı ayaklanmasını anlatıyor. 1927 yılında kurulup 1946 yıllarına kadar varlığını sürdüren Xoybûn örgütüne dair Türkiye’de yayımlanan ilk kitaplardan birisi olan çalışma, Xoybûn konusunda ileri sürülmüş bazı yanlış savlara açıklık kazandırdığı kadar, örgütteki kadrolaşma, liderlik ve örgüt içi çekişmeler konusunda da okurlarını aydınlatıyor. Ağrı ayaklanmasının öncesi ve sonrasını da ayrı bir bölümde ele alan Alakom, araştırmasını çok sayıda belgeyle de zenginleştirmiş.

Türk ırkçısı ve Kürt düşmanı Esat Mahmut Karakurt tarafından yazılan "Dağları Bekleyen Kız" isimli romanda, Ağrı Direnişi anlatılmaktadır. Yazar kitabında Türk askerlerini göğün ütüne çıkartıp, 6 yıl üst üste sürekli yenildikleri Kürt halkını kötüleyip, küçük düşürmektedir.

Kemal Basoğlu'nun "Delal Zilan Katliamı ve Gerçekleri" isimli bu kitabında, ağırlıklı olarak Zilan Katliamı işlenmiş.

Necmettin Gülmez tarafından hazırlanan "1930 Ağrı İsyanı ve Kürt Sorunu" isimli bu çalışmanın konusu 1930 Ağrı İsyanıdır. Bu çalışmada olayın sebepleri,gelişimi, tarafları, dış bağlantıları ve sonuçları derli toplu verilmeye çalışılmıştır. Konuyla ilgili lehte ve aleyhte söylenenler bir araya getirilerek değerlendirilmiştir. Ayrıca olaya bugünün kavramları ve mantığı ile değil, mümkün mertebe dönemin kendi kavram ve şartları ile bakılmaya çalışılmıştır

Necmettin Salaz tarafından hazırlanan "Bir Derenin Gözyaşları Zilan" adlı kitapta, Zilan Katliamı destanlaştırılmış.

Ahmed Aras'ın "Serhildana Seyîdan û Berazan" isimli bu kitabı, Ağrı Direnişi ile ilgili en önemli, kaynaklardandır. Kitabın tamamı tanıklardan alınan bilgiler doğrultusunda hazırlanıp, birçok savaş ele alınıyor. Yazar Ağrı Direnişi gerilla liderlerinden Seyîtxan ve Elican'ı, Ağrı Direnişi'nden ayrı ele alıp, bu direnişin Ağrı Direnişinden farklı bir direniş olduğunu iddia etmektedir. Seyitxan ve Elican, Ağrı Dağı dışındaki bölgelerde savaştıkları için, birçok araştırmacı aynı iddiayı savunmaktadır ancak, Seyitxan ve Elican'sız bir Ağrı Direnişi düşünülemez. Seyitxan ve Elican tarafından hazırlanan Ağrı köylerindeki ve Kösedax'ındaki mevziler bu direniş içerisinde olduklarının en büyük kanıtıdır. Zilan Deresinde katliam yapan Albay Derviş (Zilan Kasabı), dönüşte Seyitxan'ın akrabalarını Ağrı Direnişine destek veriyorlar gerekçesi ile Newala Çêleka'ya doldurup, onları topluca kurşuna dizer. Söz konusu toplu mezar, Muş'ta bulunup, Seyitxan'ın akrabalarından Gıyasettin Güven tarafından etrafı tel örgülerle çevrilip, üzerin "Şehîdên 1930'î" (1930 şehitleri" yazılmıştır.

Kürt halkının yaşayan efsanesi Cemşit Mar (Ozan Telli) tarafınan yazılan "Ararat Destanı" adlı kitap, Ağrı Direnişinin destanlaştırılmış halidir. Ağrı Direnişi ve Zilan Katliamı, şiirsel bir dil ile çok güzel bir şekilde baştan sona anlatılmıştır.

Prens Sureyya Bedirhan tarafından yazılan "Kürt Davsı ve Hoybun" adlı kitapta, ksııtlıda olsa, Ağrı Direnişi ile ilgili bazı bilgiler verilmektedir.  Bedirhanlar yüzyıların aldatılmışlığına karşı Kürt'ün ağır toplarıydı. Onlardan kimi gücüyle karşı koydu varlığını hiçe sayanları, kimi de entelektüel bir mesele oldu Kürt halkı için. Adlarını hakedercesine herbiri önce tarihe sonra zorluğa karşı koyarak yazdı.

Kahire de Kürt Bağımsızlık Komitesi'ni örgütledi en önemli dış kurucuları arasında başı çekti. Bu arada yazdığı, yayınladığı kitap ve makalelerle dünya kamuoyunu Kürt davası ve haklılığı konusunda aydınlattı. Denebilir ki, tüm dünya onun yayınlarıyla Kürtler hakkında düşünmeye zorlandı.

 Mehmet Uzun tarafından yazılan "Yitik Bir Aşkın Gölgesinde" Orjinal ismi Siya Evînê) adlı bu romanda, Memduh Selim Bey'in Ağrı Direnişine katılışı anlatılmaktadır. Ülkesinden sürgün edildikten sonra hep onun özlemiyle yaşayan, dönüş umudunu hep içinde taşıyan, sonrasında sevgilisi ile ülkesi arasında seçim yapması gerektiğinde ülkesi için savaşmayı seçen, her iki seçiminde de yenilen Kürt aydını Memduh Selim Bey’in hikayesidir anlatılan.
Ülke özlemi içinde büyürken, aşkın ateşiyle yanar. Ömrünün son demine kadar yalnızlık ve yoksullukla boğuşur, çaresizlik içinde ölür. Büyük umutlar, hayaller ve hayal kırıklıkları, trajediler ve adım adım yok oluşa uzanan destansı bir yolculuk...

 Hesen Hışyar Serdi, hem Şeyh Sait hemde Ağrı Direnişine katılmıştır. "Görüş ve Anılarım" isimli bu kitabında, iki direniş ile ilgili anılarını anlatmaktadır.

 Genellikle sol siyasal tarih üzerine araştırma ve inceleme yazılarıyla bilinen gazeteci yazar Emin Karaca'nın kitaplaşmış ikinci ürünü elinizdeki "Ağrı Eteklerindeki Ateş" isimli kitabıdır. Yazar kitabında gün gün Ağrı Direnişini sunmaktadır. Kitapta daha çok dönemin Türk medyası haberleri verilmektedir.

Gökçen Başaran İnce tarafından hazırlanan "Domatesi Çiçek Sananlar" adlı kitapta, Ağrı (1930) ve Dersim (1938) soykırımları ele alınıyor.

Aşağıdaki üç kitapta (Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 1-2 ve 3), Genelkurmay Belgelerinden yararlanılıp, basılmıştır.  Üçünde de Ağrı Direnişinden çok geniş bir şekilde bahsedilmektedir. Ağrı Direnişi üzerine araştırma yapanlar için, bu üç kitabın mutlaka okunması gerekiyor.

 Gelekurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 1

 Gelekurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 2

Gelekurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 3

Garo Sasuni'nin "Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Y.Y.dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri" isimli kitabı, Ağrı Direnişi ile ilgili çok önemli bir kitaptır. Ağrı Direnişi haricinde kitapta Ortadoğu halklarının tarihi de geniş bir şekilde anlatılmış.

Kamîran Alî Bedirxan tarafından yazılıp 1937 yılında Almanya'da basılan "Kürdistan Kartalı Yado" adlı romanda, Yado Ağrı Direnişinde savaşan bir savaşçıdır. Bedirxan, kitabında adı Kürt direniş tarihine cesaret, yiğitlik ve özverinin simgesi olarak geçmiş Yado'yu anlatmaktadır. Almanca olarak yayımlanmış ve Yado’nun etrafında gelişen olayları bir roman denemesiyle aktaran yazar, Yado’nun şahsında, Kürt halkının özgürlük mücadelesini ele almaktadır. Kitap daha sonra Avesta Yayımları tarafından Türkçeye çevrildi.

İstanbul Enstitüsünün kurucusu Feqi Hüseyin Sağnıç'ın kaleme aldığı "Portreler" adlı kitap, yazarın tanıştığı ve yaşamları boyunca önemli izler bırakmış olan kişilerin portrelerini içeriyor. Bunlarda bazıları da Ağrı Direnişi içerisinde yer alan bazı savaşçılardır. Yazarın söz konusu kişilerle anılarının da bulunduğu bu kitabı daha da ilginç kılan şey, aramızdan ayrılmış olan 60 şahsiyetin portresi bağlamında geçmiş döneme de ışık tutması ve belleğimizi canlandırmasıdır.

Nihat Öner / 1 Haziran 2015

rewan004@hotmail.com