Ağrı Merkez Mahallerinin Gerçek İsimleri

2005 yılında, ben, Avşin Arslan, Servet Uçak ve Melik Özmüş, daha çok kültürel çalışmalara ağırlık verip, Ağrı'daki Kürt kültürü hazinesini derleme, yazma kararı almıştık. Bu kararla birlikte Ağrı'daki Kürt kültürünü yaşatma, geliştirme anlamında da, elimizden geldiğini yapma kararı almıştık. Kürt halkı özgürleştiğin de, kupkuru, kültürünü, dilini kayb etmiş bir halk olmasın diye, bölgemiz Ağrı'da elimizde ne gelirse, yapmaya karar vermiştik. Rüzgarın götürdüğü samandan ne kurtarırsak kardır hesabı ile, ata sözleri, çiroklar, deyimler v.b sözlü kültürü ait ne varsa/ne bulabildiysek, yazdık. Sonrasında mahalle isimlerinin orjinallerini bulup yazma kararı aldık. Böylece her birimiz, bir kaç mahalleye gittik.


Yüz yıl sonra Kürt halkı bu isimleri unutmasın, bilsin ve onlarda yaşatsın diye henüz çok geç olmamışken mahalle mahalle dolaşıp, yaşlı insanlarımıza mahallelerin eski isimlerini sorduk. Çoğu mahallemizin gerçek ismini bulduk. Dedik bir yere yazalım, bir gün belediyeyi kazanırsak, yada Kürt halkı özgürleşirse, bu mahallelere yeni isimler bulmaya çalışmasın. Yeni isimler bulunsa dahi, aşağıdaki liste eski Ağrılıların kullandığı isimlerdir ve günümüzde de mahalle isimlerini değiştirmek isteyen olursa, bu liste bir alternatiftir.


Tolhıldan - Abide Mah
Seîdê Kurdî - Alpaslan Mah
Gûtî (Guti) - Fatih Mah
Kaniya Şor - Cumhuriyet Mah
Şako - Fırat Mah
Xana Almastê  - Hürriyet Mah
Teyyare - Kazim Karabekir Mah
Cumıkan (Cumki) - Kurtuluş Mah
Kaniya Leglegê - Leylekpinar Mah
Pıra Keştî - Mehmet Akif Ersoy (Öncesinde Bulut) Mah
Mûrad - Murat Mah
Dîyarbekir - Taxa Hepsê - Yüzüncüyil (Yada Cezaevi) Mah
Kıbo , Gıbo - Sıtkiye mah
Bostano , Erdbostan - Yavuz Mah
Bılîs - Bedlîs - Gazi Mah

Mahalleler haricin de, Ağrı'nın ve yedi ilçesinin tüm köy isimlerini Kürtçe orjinal isimleri ve Türkçeleştirilmiş şekilleriyle yazdık. Bu listeyi bir çok Kürt kurumuna göndermekle beraber, liste ben ve Avşin'de mevcut.

Ağrı merkez mahalleleri ve tüm köy isimleri hariç, Ağrı'da bazı caddelerin de isimlerini tespit ettik.

Bunlar:

Eski Van Caddesi - Pıra Korık
29 Ekim Caddesi - Bazara Şeytan
Eğitim Fakültesi civarı (Transit Caddesi) - Qıjıj Tabo

Yukarıdaki isimler haricin de, Ağrı Direnişi'nin esfanevi savaşçılarından Reşoyê Sılo öldürüldüğün de, kafası kesilip Ağrı'ya getirilir. Ve Ahmedê Xanî Caddesi ile Erzurum Caddesinin keşiştiği dört yola getirilip, orada yirmi gün teşhir edilir. Bundan dolayı o dört yola yada o caddelerden birine, Reşoyê Sılo isminin verilmesini çok istedik. Şimdi belediye, Reşoyê Sılo'nun yolunda gidenlerin, ona ihanet etmeyenlerin elinde. Umarım bu çağrımız dikkate alınır. Bu, bizim çok eski bir hayalimizdir.


Bu isimlerin çoğu halende eski Ağrı merkezliler tarafından kullanılıyor. Taxa Hepsê (yeni ismiyle Cezaevi yada Yüzüncüyıl Mahallesi) hariç diğer isimlerin hepsi en az 100 yıllıktır,

Taxa Hepsê Ağrının en son kurulan mahallesidir. Halk 'Mehalla Hepsê' diyor ama istenilirse buraya başka bir isim verilebilinir. Çünkü bir mahallenin hapishane ismi ile anılması, güzel değil.

Diğer mahallelerin çoğunun isimleri bizzat o mahallelerde yaşayan yaşlılardan öğrenilmiştir.

Birkaç mahallenin isimlerinin anlamı şöyle; Tolhıldan (yeni ismiyle Abide) Abide denilen yerde, Ağrı isyanlarında Kürtler tarafından düşürülmüş 4 pilot'un mezarı var, mezarların üstüne ise, bir uçağın pervanesi devlet tarafından mezarların üstüne asılmış. Burada yatan pilotlar, Ağrı isyanları döneminde, uçaklarla birçok Kürt köyünü- yerleşim yerini bombalamış. Kürtler, silahlarla o helikopterleri düşürmüş ve mezarları devlet tarafından o mahalleye getirildiği için halk oraya Tolhıldan Mah demiş. Tolhıldan'ın Türkçe manası İntikam'dır. Söylenmek istenen şu;

Bu uçaklar düşürülerek, onlarca bombalanmış köyün-insanın intikamı alındı.

Burada (Tolhıldan mahallesi) ilk uçak düşüren kişi Ecoyi aşiretinden Zahır Beg'dir. Zahır Beg'in mezarı, asimilasyon politikaları gereği, Azeri, Karapapak ve Terekemelerin yaşadığı  Küpkıran (Karşıyaka) Mahallesi mezarlığına gömülmüştür. Bu harekete en güzel cevap; O mahalleye Zahır Beg isminin verilmesidir. Bu bir fikir/öneridir, değerlendirilir.

(Ağrı isyanlarında toplam 11 uçak düşürüldü, dördünün mezarı Ağrı merkezde)


Seîdê Kurdî (yeni ismiyle Alpaslan Mah); Bu isim çok eskiden (40-50 yıl önce) bir belediye tarafından buraya verilmiş, dört yıl öncede aynı isimde bir tabela vardı ancak sonradan kaldırıldı (Tabelada Saîdê Norsî yazıyordu).

(Seîdê Kurdî, Bedüüzaman Seîdî Nursî'nin, Kürtler arasındaki ve yazılarında kullandığı ismidir)


Gûtî (yeni ismiyle Fatih Mah); Eski bir Kürt aşireti ismidir. Bu mahalleye farklı bir isim de düşünülebilinir.


Kaniya Şor (yeni ismiyle Cumhuriyet Mah); Burada eskiden bir çeşme varmış, çeşmenin suyu tuzluymuş... Halk oraya Kaniya Şor diyormuş (tuzlu suyu olan çeşme), zamanla oraya bir mahalle kurulunca, mahalleyede Kaniya Şor demişler.


Şako (yeni ismiyle Fırat Mah); İsim halen çok yaygın. İsmin anlamı öğrenilemedi... Bir kişinin ismi olduğunu düşünüyoruz.

Xana Almastê (yeni ismiyle Hürriyet Mah); Burada eskiden evler yokmuş, sadece hayvan hanları varmış. Oraya ilk han yapanda Almast isimli bir kadınmış. Zamanla oraya evler yapılmış ve mahalle olmuş. Mahalleye Xana Almastê denilmiş. Bu mahallenin ismini bulmak için ben gitmiştim. Ama hiç umutlu değildim, bu mahallenin eski bir isminin olmadığını düşünmüştüm ama orada sohbet ettiğim bir amca, beni yanıltıp, bana Xana Almastê ismi ile birlikte, ismin hikayesini anlattı.

Teyare (yeni ismiyle Kazım Karabekir Mah); Ağrı'nın en eski mahallelerinden biridir, Ağrı isyanlarında uçaklar buradan kalkıp, köyleri bombalıyorlarmış. Ondan dolayı halk oraya Teyyare Mahallesi demiş. Bu isim halende kullanılıyor. Bu mahallede Naci Gökçe isminde bir lise var, 2000'li yılların başında bu lisenin bahçesi çöktü ve bahçenin altında bir sığınak, sığınak da kemikler, prangalar çıktı. Devlet alelacele buranın üstünü kapatıp, üzerine halı saha yaptı. Buda buraya not edilsin ki, unutulmasın.


Cumıkan (Kurtuluş Mah); Bu mahallede eskiden sadece Cumkî aşiretine mensup insanlar yaşarmış (halende çoğunluk onlar) bundan dolayı oraya Cumıkan (Mehala Cumkiya, Cımka) denilmiş.


Kaniya Leglegê (Leylekpınar Mah); Burada her bahar Leyleklerin üzerine toplandığı büyük bir çeşme varmış. Ondan dolayı oraya kurulan mahalleye Kaniya Leglegê adı verilmiş.


Pıra Keştî (yeni ismiyle M.A.Ersoy Mah); Burada kırık bir köprü vardı, Ağrı tarihi boyunca hep o kırık köprü vardı (geçen yıl yenilendi) oradaki boş alana Pıra Keşti deniliyordu. Kurulan mahalle aynı ismi aldı.

Mûrad (Murat Mah); Ağrının ismi değiştirilmeyen tek mahallesidir, Murat nehri hemen yanından geçtiği için, Murat ismini almıştır.


Taxa Hepsê - Diyarbekır (yeni ismiyle Cezaevi Mah); Bu mahallenin gerçek ismi Taxa Hepsê'dir, Burada hapis olduğu için o ismi almış. Diyarbakır ismi ise son yıllarda Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanı Osman Baydemir tarafından buraya verildi. Herhangi bir tarihi olmayan bu isim, bazı gençler tarafından kullanıyor.

Kıbo-Gıbo (yeni ismiyle Sıtkiye mah); İsmin anlamını bulamadık. Bir şahıs ismi olduğunu düşünüyoruz.

Bostano-Erdbostan (yeni ismiyle Yavuz Mah); Burada eskiden sadece bostanlar varmış. Ondan dolayı bu ismi almış.

Bılîs - Bedlîs (Yeni ismiyle Gazi Mah); Bu ismin neden buraya verildiğini öğrenemedik.

İsimlerini tespit edemediğimiz, etmeye fırsat bulamadığımız bazı mahalleler de var ki, bunların eski isimleri olabilir. Bulursak, listemizi güncelleriz.

Nihat Öner / Ağrı
rewan004@hotmail.com